Alışveriş şekli, toplumların ekonomik
şartlarına, inanç ve kültürlerine, nüfus ve yasalara göre
değişiklik gösterebilir. Ülkemizde bakkalların yarım ekmek
verdiği dönemleri hatırlayanlar olabilir. Günümüzde bazı
fırınlarda bayat ekmeği daha uygun fiyata satmaktadır. Yarım
ekmek alıcı için aza kanaat, ekonomik davranma iken satıcı için
anlayış ve başka yarım ekmek isteyen çıkacağına olan güvendi.
Günümüzde süper marketlerden ya da marketlerden yarım ekmek
mümkün değildir. Kese kağıtlarına konulan meyveler artık
poşetlere konulmakta. Yeni yasal düzenleme ile 2019 yılı
itibariyle market poşetleri ücretli olarak verilmeyebaşlanmıştır.
Yasa koyuculara göre ücretli poşete geçişin
temel nedeni doğayı korumaktır. Plastik poşetler doğada
kolaylıkla çözünmemekte ve çevreyi kirletmektedir. Plastik poşet
kullanımını azaltmak için plastik poşetleri ücretlendirmek
fikri ortaya atılmış ve zamanla yasalaşmıştır. Gerçek nedeni
ne olursa olsun, ücretli poşet dönemi sosyal bir değişime neden
olacaktır ve değişimin doğasını anlamak için fizik bilimi bize
yardımcı olabilir.
Fizik nedir?
Fiziğin birçok tanımıolmakla birllikte çalışma
alanına baktığımızda “şeylerin hareketini inceleyen bilim”
tanımı benim çok hoşuma gitmektedir. Işığın hareketi optik
iken elektronun hareketi elektrik, arabanın hareketi mekanik olarak
bilinen fiziğin alt çalışma alanlarının konusudur. Bu anlamda
sosyal değişim, toplumsal davranışın bir noktadan başka bir
noktaya hareketi ise, fizik ücretli poşet dönemi içinde bize
birşeyler söylüyor olmalıdır. Acaba elektronların, fotonların
hareketini açıklayan fizik, poşet almak istemeyen insanların
davranışını bize açıklayabilecek midir?
Eylemsizlik yasası
Fizik derslerinden aklımızda kalan kavramlardan
en ilginci “eylemsizlik”tir. En basit anlamıyla eylemsizlik,
hareketi değiştirilecek şeylerin önceki hareketini koruma
eğilimleridir. Örneğin dolmuşta şoför gaza bastığında geriye
doğru gitmeniz ya da frene basınca ileriye doğru gitmeniz hep eski
hareketinizi devam ettirme yani eylemsizlik ile ilgili bir durumdur.
Poşete ücret ödenmeye başlanması yeni bir
dönemdir ve millet eski durumu devam ettirme eğilimindedir. İlk
günlerde markete girip poşete para verenler ya da kucağında
taşıyanlar bu eski durumu devam edeceği algısında olanlardır.
Direnç
Sosyal davranışın gelecekteki durumunun nasıl
olacağına geçmeden önce iki temel kuvvetten bahsetmemiz gerekir.
Birinci kuvvet, hareketin yönüne karar veren kuvvettir. Diğer
kuvvet ise harekete engel olan sürtünme kuvvetidir. Sürtünme
kuvveti, uygulanan kuvvete eşit ya da büyük olursa cisim duruyorsa
durmaya devam edecektir. Cismin hareketi için uygulanan kuvvetin
sürtünme kuvvetinden büyük olması gerekir. Cisimlerin hareket
etmesini engelleyen direnç kuvveti, sürtünme kuvveti, sosyal
alanda yeniliklere direnme davranışıdır. Yasaya uymak, eski
davranışı terk edip yeni duruma ayak uydurmak iken, yasanın
açıklarını aramak eski durumda kalma eğilimi yani dirençtir. O
halde ilerlemeci haberler ile korumacı haberleri karşılaştırmalıyız.
Örneğin marketin önüne masa kurup daha düşük ücretle poşet
satan vatandaş, eski duruma dönme eğiliminde, korumacı bir
davranış sergilerken süslü bez poşetleri ücretsiz dağıtmaya
çalışan belediye ilerici/yenilikçi bir eğilimdedir. Net kuvvetin
yönü, toplumun gelecekteki alışverişine karar verecektir.
Düzenleme sonrası neler oldu?
Poşet ücretli olur olmaz vatandaşlarımız
değişik tepkiler verdi. Elinde el arabasıyla markete giren
vatandaş hem güldürdü hem düşündürdü. Ardından eşeği ile
markete giren vatandaşı gördük. Bu örnekler zamanla
şekillenebilir. Örneğin köpeğine yelek yapıp market poşeti
yerine onun yeleğini kullanan müşteri olabilir. Bunları hep
“tuhaf poşetler” kategorisinde değerlendirelim. Tuhaf poşet
eylemleri eski durumu koruma yolunda kuvvetlerdir.
Bazı tepkiler poşet ücretini eleştiren
niteliktedir. Örneğin alınan poşeti iade edip ücretini alma
gayreti, poşeti yıkayıp ütüleme videoları ve ucuza poşet satan
vatandaşlar poşetten vazgeçemeyen ama ücreti eleştiren
eylemlerdir. Bu eylemlere “pahalı poşet” eylemleri diyelim.
Sosyal medyada “Birileri demiş öldü...söyleyin
onlara kral geri döndü” gibi eski çantaları öven, farklı
tasarım çantalarla moda oluşturmaya çalışan haberler ise
ileriye yönelik eylemler olup yasal düzenlemeyi desteklemektedir.
Bu son gruba ileriye yönelik “yasal poşet” eylemleri diyelim.
Burada belirtmek gerekir ki ileriye yönelik
olması fiziksel olarak zaman oku yönünde tanımlama ihtiyacı
nedeniyle kullanılmıştır. Yoksa ileriye yönelik kuvvet olması,
ilerlemeci bir eylem olduğu anlamına gelmeyebilir. Uygulamanın
çevreci, ekonomik ve eğitimsel kazanımlarına/kayıplarına
zamanla elde edilecek veriler ışığında değerlendirilerek karar
verilebilir.
Bu üç temel poşet eğlemleri, diğer eylemleri
kapsamaktadır. Örneğin başka marketin poşeti ile yapılan
alışverişin tuhaflığını dile getiren paylaşımları “tuhaf
poşet” eylemi ya da parasını verdiğimiz halde neden reklamlı
poşet alıyoruz eleştirilerini “pahalı poşet” eylemi olarak
değerlendirebilirsiniz. Yaşamadığı halde olası sorunları
yazanlar da korumacı eylemler yapmaktadırlar. Örneğin “ya poşet
yırtılırsa zararımı kim ödeyecek?” sorusuister tuhaf poşet
isterse pahalı poşet kategorisinde eylem olarak tanımlansın, son
tahlilde korumacı eylem olarak üst kategoride değerlendirilecektir.
Gelelim yakın gelecekteki alışveriş
davranışımıza:
Durum-1: Eğer korumacı eylemler, ilerlemeci
eylemlerden fazla olur, zamanla artarsa yasa koyucular poşetleri
ücretsiz kılma yoluna gidebilir.
Durum-2: Eğer ilerlemeci eylemler, korumacı
eylemlerden fazla olur ve korumacı eylemler zamanla azalırsa bu
sefer müşteriler taşınabilir poşetler kullanmaya ve daha az şey
almaya yöneliş alışveriş davranışı geliştirecektir. Zamanla
ürünleri poşetleyip bahşiş alanlar tarihe karışacak ve taşıma
dışında çöp poşeti olarak kullanılan plastik poşetler yerine
artık çöp poşetleri kullanılmaya başlanacaktır.
Peki, diyelim durum-2 gerçekleşti. Korumacı
vatandaşların hepsinin davranışı değişecek midir? Hayır.
Şeffaf poşetlerden çift kat kullanıp alışveriş yapacak,
bunları birbirine bağlayıp taşıyacak korumacı eylem içinde
olan vatandaşlar ya da ürünlerini tutamaklı üretecek olan
firmalar görmeye başlayabiliriz. Ancak eylemsizlik gereği
gözlemleyeceğimiz bu davranışlar, uzun vadede azalacaktır.
Hareket halindeki sürtünme kuvveti (korumacı eylemler) durgun
haldeki sürütünme kuvvetinden küçüktür (korumacı eylemler
bitmez ama harekete de engel olamaz). Bu anlamda ilk korumacı
eylemler daha fazladır, zamanla azalır.
Şayet durum-1 gerçekleşirse yasa koyucular
fiyatları düşürebilir ya da yasayı kaldırabilir. Bu durumda
yine bir grup kazandıkları davranış nedeniyle çanta taşımaya
bir süre daha devam edecektir (eylemsizlik) ama toplumun genel
davranışına uyup elinde çanta taşımayı zamanla bırakacaktır.
Sonuç
İster dolmuşta ani frenle ileri doğru atılalım
ister yanmayan ampulü yaktığımızda hemen yanmadığını
gözlemleyelim istersek de ücretli poşet yasasıyla toplumların
direnç eylemlerini gözlemleyelim eylemsizlik yani eski durumu
koruma eylemi evrensel bir davranış olarak görünmektedir. Bu
anlamda hangi durumun toplumumuzun alışveriş davranışı
olacağına yine toplumumuzdaki korumacı ve yenilikçi davranışları
benimsemiş vatandaşlarımızın dağılımı ve oranı
belirleyecektir. Uzmanlar, ekmeğin bölünüp satılabildiği
zamanlardaki ekonomiye “yavaş ekonomi”, herşeyin satıldığınve
hızlı tüketildiği ekonomiye “hızlı ekonomi” demektedir.
Yarım ekmekten, sınırsız poşete geçen toplumumuzun, o noktadan
da her ne sebeple olursa olsun tekrar çanta kullanma eğilime doğru
evriliyor olması benim açımdan sevindiricidir. Ayrıca yasa
koyucuların, biliminsanlarına kulak verip yasalar çıkarması ve
toplumun kısa sürede bu değişim önerisine uyumu, toplumun hem
eğitilmişliğinin hem de eğitilebilirliğinin bir göstergesidir.